Vivimos uns momentos convulsos, vemos como todos aqueles valores que formaban parte da estrutura social e cultural da nosa sociedade se esfarelan: desde o multilateralismo comercial, alicerce fundamental da globalización económica, até a mesma concepción dos dereitos humanos e da liberdade individual e colectiva, ameazados polo auxe global da extrema dereita. Asistimos á formación de bloques económicos liderados por estados fortes que cuestionan a democracia liberal tal como a coñeciamos. Esta dinámica superestrutural fórmase de acordo cunha realidade estrutural onde a reprodución ampliada do capital está en dificultades, sobre todo nos centros capitalistas máis relevantes. Así mesmo, asistimos á eclosión dos efectos derivados da crise ecolóxica desencadeada pola evolución histórica do capitalismo e o seu impacto sobre os ecosistemas. Está a formarse, como diría Jason W. Moore, unha nova “trama da vida” na cal todos estes elementos se vinculan entre eles e comportan como resultado un escenario no cal as condicións de vida de millóns de persoas son cada vez máis precarias e angustiosas.

 Se isto é así en todo o planeta, tamén o é na nosa contorna próxima. A Unión Europea (UE) atópase inmersa nunha crise evidente, sen capacidade de liderado, e con diferentes tendencias no seu seo que ameazan coa súa implosión. Os episodios da guerra de Ucraína e o do conflito palestino evidencian o papel irrelevante da Unión Europea, situándose como gregario da posición dos Estados Unidos de América (EUA), incapaz de ter ningún papel xenuíno de distensión duns conflitos que se desencadean nas súas fronteiras. 

 No ámbito catalán estamos inmersos nesta dinámica de polarización e incerteza que se dá a escala internacional, á vez que tamén sufrimos a resaca do proceso independentista que deixou como residuo a frustración dunha parte importante da poboación. A angustia polo futuro incerto e a frustración política están a converterse nos vimbios que alimentan o lume da extrema dereita catalá, que, xunto coa española, se propoñen como axentes políticos relevantes na concreción da axenda política e social do futuro inmediato.

 A realidade que se está a configurar aseméllase pouco á que se vivía no seo do capitalismo antes do comezo da crise do 2008. De feito, a tese que presentarei é que, a partir do 2008, se sucederon unha serie de cambios na estrutura da nosa sociedade que son os que nos fixeron avanzar cara a unha realidade que nunca máis volverá ser igual á anterior a estes cambios. Podemos afirmar que, para a poboación nada na década dos 2000, o capitalismo nunca representou un modelo de prosperidade: a palabra “crise”, referida á economía, á sociedade, á política e á ecoloxía forma parte do imaxinario co cal esta poboación nova percibe o contexto no cal ten que desenvolver a súa vida presente e futura.

A crise do 2008, o final do capitalismo desbocado

 A mal chamada crise financeira do 2008, que en realidade foi unha crise estrutural propia das contradicións internas da evolución do capitalismo, representou a fin da etapa de amplo crecemento que caracterizara a evolución capitalista desde a superación da crise da década dos setenta do século pasado. A globalización económica, baixo a xestión política e social do neoliberalismo, supuxo a recuperación do dinamismo que o capitalismo perdera durante a crise dos setenta. A extensión en horizontal, convertendo o mundo nunha fábrica liderada polas empresas transnacionais e o profundamento en vertical, que supuxo un proceso imparábel para converter en mercadoría todos os ámbitos da vida posíbeis, foron os procesos que deron sentido a esta dinámica.

 As pésimas condicións de integración solvente que este modelo ofrecía para a maioría da poboación facían imposíbel absorber toda a capacidade de despregamento produtivo que o capitalismo global propuña. A solución disto foi o crédito, ou dito doutro xeito, a posibilidade de levar os recursos do futuro ao presente para expandir a produción e o consumo. Isto levounos á realidade da burbulla financeira, onde parecía que o diñeiro se creaba a partir do diñeiro, sen ningún nexo coa economía real. A crise do 2008 representou a fin desta orxía capitalista. O teorema do “too big to fail” [grande dabondo para caer] foi a escusa para consolidar unha operación de rescate público da débeda privada. En sociedades endebedadas até arriba, o dispositivo do austerocacia será o deseño de política económica que se instalará nas axendas de todos os gobernos do mundo capitalista. A prioridade de pagar a débeda servirá como escusa para dirixir cara a mans privadas a meirande parte do excedente que son capaces de xerar estas sociedades.

A pandemia, os límites do capitalismo autista

 Nun momento en que a maioría das persoas estaban definindo os seus itinerarios vitais nun contexto da dureza que marcaba a austeridade, aconteceu un feito inédito no desenvolvemento do capitalismo. Por primeira vez un fenómeno, en principio, non derivado da dinámica produtiva e financeira interna do modelo, parecía letal para o funcionamento deste. Un virus, o SARS-CoV-2, irrompeu na economía e conseguiu paralizar a cadea de produción global. Tal como explican Robert Wallace e Andreas Malm, a pandemia si que ten que ver coa evolución do capitalismo: as motoserras e os bulldozers do progreso, violando a enésima zona salvaxe do planeta e poñendo en contacto seres vivos que até o de agora vivían illados, convértense nun perigo permanente de zoonose.

 Como explica Robert Wallace, as pandemias hoxe son como furacáns en formación permanente, e as condicións sociais e económicas da economía global son clave porque aterran e acaban por ser devastadoras. A partir da pandemia, conceptos como “ecodependencia”, e “interdependencia”, deveñen esenciais para a evolución das nosas sociedades. A pandemia fíxonos conscientes de que non estamos soas no planeta e que, ademais doutras persoas, convivimos cunha infinidade de virus e de bacterias que nin coñecemos nin dominamos, e que se poden converter nunha ameaza letal. Ao mesmo tempo, a pandemia tamén mostrou que o control social e a militarización das sociedades son posíbeis en momentos de shock.

A mudanza climática, o síntoma do capitalismo imposíbel

 Neste contexto, a seca, a DANA, os incendios incontrolados, etcétera, empezan a facerse notar na nosa sociedade. Comportan uns niveis de devastación que fan que o concepto de “zona catastrófica”, e os recursos que supón atender esta realidade, se noten nas malogradas contas públicas. Á vez, este fenómeno impacta no sector produtivo, dificultando o funcionamento, sobre todo do sector primario, e facendo aflorar procesos inflacionarios que se tentarán resolver coas receitas monetaristas clásicas que non teñen en conta a novidade dos fenómenos aos cales nos enfrontamos. Sabemos que todos estes acontecementos son consecuencia da mudanza climática, realidade que se impón de maneira dominante nas axendas políticas e sociais e que ben seguro acontecerá determinando para o futuro do capitalismo.

 A mudanza climática é unha consecuencia da necesidade histórica do capitalismo de utilizar masivamente os combustíbeis fósiles para o seu despregamento, e só coa redución drástica da utilización destes combustíbeis se poderá facer fronte á expansión letal dun proceso que non só ameaza o futuro do capitalismo, senón o da humanidade en conxunto. A lóxica do máximo beneficio privado no mínimo tempo posíbel, que continúa a ser a fonte do único crecemento que sostén o capitalismo, acompañado dunha xestión cada vez máis negacionista dos problemas ecolóxicos, que impón a extrema dereita, prometen un futuro pouco esperanzador. O que é seguro é que as consecuencias sociais desta realidade, como no caso da pandemia, terán un claro compoñente de clase: serán as clases populares as que sufrirán as consecuencias en forma dun empeoramento das condicións de vida e, no peor dos casos, en forma de exterminio. Non é previsíbel que o capitalismo colapse; o que si é seguro é que o fagan millóns de persoas no seo dun modelo de sociedade agresivo e excluínte que os afastará dos espazos e dos recursos materiais imprescindíbeis para vivir.

 Obviamente, gobernos e empresas son conscientes da necesidade de transitar cara a unha realidade menos intensiva no uso de enerxías fósiles, que utilice de maneira cada vez máis importante as enerxías renovábeis. A necesidade de recursos minerais, enerxéticos, etc., necesarios para facer fronte a esta “transición ecolóxica capitalista”, ameaza de converter o mundo nunha gran mina e de causar máis problemas que achegar solucións. Entre os problemas derivados desta necesitade capitalista para controlar materiais estratéxicos, hai a ameaza do conflito bélico entre as grandes potencias implicadas na pugna polo liderado político e económico. A combinación do feito que todas estas potencias controlan un importante arsenal nuclear, combinado co feito de que o goberno destas potencias está en mans de megalómanos, fai que o futuro pareza, como mínimo, desacougante.

 Os escenarios que se derivan para os anos próximos desta diagnose non son nada esperanzadores para as persoas. Si non somos capaces de articular os dispositivos anticapitalistas necesarios, un futuro peor do que imaxinamos acaba por se impor de maneira implacábel.

[Artigo tirado do sitio web catalán Crític, do 10 de marzo de 2025]